Nietoperze w Parku Krajobrazowym „Mierzeja Wiślana”
Nietoperze to jedyne ssaki, które opanowały zdolność aktywnego lotu dzięki błoniastym skrzydłom. Dotychczas poznano około 1100 gatunków. Grupę tę cechuje różnorodność sposobów odżywiania się – większość upodobała sobie owady, ale istnieją gatunki drapieżne, rybożerne, owocożerne, nektarożerne, a nawet „wampiry”, które przystosowały się do odżywiania krwią ptaków i ssaków. Nasze krajowe gatunki, podobnie jak większość nietoperzy, zamieszkują najrozmaitsze kryjówki zarówno naturalne (dziuple drzew, jaskinie), jak i budynki, skrzynki lęgowe dla ptaków czy skrzynki rozwieszane w lasach specjalnie dla nich. Można je spotkać niemal wszędzie - na strychach, w piwnicach, za okiennicami, pod mostami, w studniach, we wszelkiego rodzaju podziemiach. Ciekawostkę natomiast stanowią niektóre gatunki nietoperzy tropikalnych, które nadgryzając w charakterystyczny sposób nerwy liści odpowiednich gatunków roślin, powodują załamanie liścia, który tworzy rodzaj namiotu chroniącego te pomysłowe ssaki przed upałem, deszczem, a nawet przed drapieżnikami. Jednak największą sławę nietoperzom przyniosła ich zdolność do echolokacji.
W naszym kraju stwierdzono 25 gatunków. Ich podstawowym pokarmem są owady. Niektórym gatunkom zbierającym pokarm z liści zdarza się zjadać także pająki, a gatunkom polującym nad wodami różne wodne bezkręgowce, a nawet małe rybki. Nietoperze polują nocą, a ich ofiarami są przede wszystkim te owady, które są niedostępne dla ptaków owadożernych, aktywnych w dzień. A potrafią zjeść niemało np. borowiec wielki przez noc może zjeść 30 chrabąszczy, a nocek rudy 500 komarów. Nietoperze liczniej spotykane są na terenach zalesionych lub ze skupiskami drzew. Tereny otwarte charakteryzują się zwykle ubóstwem przedstawicieli tej grupy. Wynika to z jednej strony z mniejszej dostępności pokarmu, a z drugiej z braku punktów odniesienia, ułatwiających orientację w terenie. Chętnie za to zimują w terenach zurbanizowanych z uwagi na dostępność kryjówek. Zimę spędzają w stanie hibernacji w chłodnych, wilgotnych i zacisznych miejscach. Są to jaskinie, głębokie szczeliny skalne, dziuple grubych drzew, nory zwierząt. W rejonach gdzie tego typu kryjówek brakuje, są w dużym stopniu uzależnione od schronień antropogenicznych - sztolni, piwnic, studni, starych fortyfikacji, różnego typu schronów, tuneli, kanałów, a czasami także strychów i szczelin w murach. Do największych stanowisk w Europie należy rezerwat "Nietoperek" w województwie lubuskim, gdzie w podziemnym systemie fortyfikacji z II Wojny Światowej zimuje nawet ponad 30 tys. osobników z 12 gatunków. Wiosną i wczesnym latem samice nietoperzy grupują się w tzw. kolonie rozrodcze, wykorzystujące wspólne kryjówki, gdzie rodzą, a następnie pielęgnują i karmią mlekiem swoje młode (każda rodzi najwyżej 1 lub 2 w ciągu roku).
Badania chiropterologiczne na terenie Parku Krajobrazowego „Mierzeja Wiślana” prowadzone są już od 1984, kiedy dokonano kontroli skrzynek lęgowych dla ptaków zlokalizowanych w okolicach Przebrna. W kolejnych latach prowadzono kolejne liczenia i obserwacje stopniowo rozszerzając zakres, metody badań z wykorzystaniem różnorodnego sprzętu. Wiele z nich zaobrączkowano. Na rok 2001 odnotowano na tym terenie obecność 4 gatunków nietoperzy.
Zdecydowaną większość informacji na temat nietoperzy pozostałej części Mierzei zebrano podczas obozów naukowo szkoleniowych Studenckiego Koła Chiropterologicznego Uniwersytetu Gdańskiego w lipcu 2007 i 2008 r. Na trzynastu stanowiskach wyznaczonych na całym terenie Parku prowadzono odłowy w sieci oraz nasłuchy detektorowe. W czterech rejonach Mierzei skontrolowano skrzynki lęgowe dla ptaków i nietoperzy. Ponadto przeprowadzono wywiady z zarządcami budynków z trzech miejscowości i zbierano pojedyncze informacje o zimowiskach, odłowach przy okazji innych badań, czy znalezionych osobnikach w rejonie miejscowości.
Dzięki tym badaniom, na terenie Parku Krajobrazowego „Mierzeja Wiślana” stwierdzono występowanie dziewięciu gatunków nietoperzy. W większości to najpospolitsze krajowe nietoperze. Siedem gatunków tych pożytecznych ssaków rozradza się na tym terenie. Oczywiście nie można wykluczyć, że chiropterofauna Parku jest nieco bogatsza, a najrzadsze gatunki, jeszcze się gdzieś ukrywają, jednak dysponując wynikami badań z wcześniejszych lat, już uzyskano wiele ciekawych informacji na temat rozmieszczenia i pobytu poszczególnych gatunków nietoperzy na omawianym terenie.
Nocek Natterera – stwierdzony zaledwie na kilku stanowiskach, ale za to bardzo licznie zasiedlający skrzynki dla ptaków i nietoperzy. Podczas badań w 2007 i 2008 r. w skrzynkach tych znaleziono 2 kolonie rozrodcze – w okolicach Przebrna i leśniczówki Piaski. (Ciekawostką jest fakt, że Park Krajobrazowy „Mierzeja Wiślana” stanowi jedyny dotychczas znany kompleks leśny w Polsce, w którym skrzynki lęgowe dla ptaków i nietoperzy są najliczniej zasiedlone równocześnie przez dwa gatunki - nocka Natterera - 40,5 % oraz karlika większego - 56,2%). Na najstarszej powierzchni badawczej w okolicach Przebrna w latach 1985 -1986 zaobrączkowano 100 nocków. Wieloletnie obserwacje przyniosły również informacje na temat wieku tych ssaków – jedna z samic została ponownie odnowiona po ponad siedmiu latach, a druga po blisko dziewięciu.
Nocek rudy – gatunek rzadki i nieliczny na terenie Parku, rejestrowany wyłącznie w oparciu o odłowy i nasłuchy. Rozradza się na wszystkich trzech stwierdzonych stanowiskach. Nocek rudy najczęściej spotykany jest nad zbiornikami i ciekami wodnymi, żerując na niewielkiej wysokości nad lustrem wody – takich siedlisk na Mierzei Wiślanej jest niewiele.
Mroczek posrebrzany – stwierdzony jeden raz na ternie Parku. Oznaczony na podstawie zmumifikowanych szczątków znalezionych w szczelinie muru w Przebrnie. Jest to gatunek ujęty w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. Występuje nierównomiernie na terenie naszego kraju, a rozród stwierdzono w kilku regionach. Gatunek ten odbywa długodystansowe migracje, najprawdopodobniej szlak wędrówek prowadzi przez Mierzeję.
Mroczek późny – trzeci pod względem liczby stanowisk, ale dość nieliczny gatunek nietoperzy na terenie Parku, rozradzający się jedynie w okolicach Krynicy Morskiej. Ściśle związany z zabudowaniami, które przez cały rok wykorzystuje jako kryjówki.
Karlik malutki – jeden z dwóch najrzadszych nietoperzy na Mierzei (w przeciwieństwie do pozostałych rejonów kraju, gdzie jest wyjątkowo pospolity), stwierdzony dwukrotnie w rejonie Krynicy Morskiej i Piasków.
Karlik drobny – niezbyt częsty, ale liczny gatunek, trzeci pod względem liczby złowionych w sieci osobników. Odnotowano rozród tego gatunku, ale jak dotychczas nie stwierdzono żadnych kryjówek tych nietoperzy. Wyodrębniono go w ostatnich latach jako bliźniaczy gatunek dla karlika malutkiego, stąd stan wiedzy o jego występowaniu na terenie Polski jest znikomy. W porównaniu z innymi pomorskimi parkami krajobrazowymi, karlik drobny jest najczęściej spotykany i licznie odławiany w sieci właśnie na Mierzei Wiślanej. Jest on związany z siedliskami wodno-błotnymi i lasami bagiennymi jako miejscami żerowania. Najprawdopodobniej odpowiada mu kombinacja warunków siedliskowych, jakie występują na Mierzei tj. strefa szuwarów nad Zalewem Wiślanym, przyległy do niej zwarty kompleks leśny (lokalnie z płatami olsów), przerywany zabudową osad letniskowych, służących mu za kryjówki.
Karlik większy – to najczęściej występujący gatunek nietoperza na terenie Mierzei. Najliczniej również zasiedlał skrzynki – głownie jednak w okresie wędrówek sezonowych i przypadających na późne lato godów. Nietoperz ten odbywa długodystansowe migracje (do prawie 2000 km), których szlak przebiega właśnie przez Mierzeję Wiślaną. W 1985 roku złowiono tu nawet samca zaobrączkowanego na Łotwie, 280 km na północny wschód. Wczesnym latem, w okresie, kiedy samice karmią swoje młode, większość karlików większych na Mierzei to samotne samce, oczekujące na początek wędrówki jesiennej i pojawienie się migrujących z północy samic. Jednak w latach 2007- 2008 dowody na istnienie kolonii rozrodczych karlika większego (złowione karmiące samice lub młode) odnotowano w rejonie Skowronek i Wielbłądziego Garbu. Karlik regularnie i licznie występował w skrzynkach lęgowych w okolicach Przebrna, jednak w 1993 r stwierdzono tam tylko trzy kolonie rozrodcze. Łącznie w latach 1985-86 zaobrączkowano 403 osobniki.
Borowiec wielki – drugi pod względem liczby stanowisk gatunek w Parku, rozradzający się we wszystkich miejscach, gdzie - najliczniej ze wszystkich nietoperzy - odławiany był w sieciach. W latach 1985-86 zaobrączkowano co prawda tylko 3 osobniki, ale w okolicach Przebrna w 1985 odnotowano obecność dwóch kolonii w dziuplach drzew. Sądząc z liczby złowionych w sieci karmiących samic, kolonii takich w starszych drzewostanach Parku musi być znacznie więcej. Gatunek odbywający dalekie wędrówki między miejscami rozrodu a zimowiskami.
Gacek brunatny – jeden z najrzadziej występujących nietoperzy na badanym terenie. Złowiono tylko jednego osobnika w rezerwacie „Buki Mierzei Wiślanej” podczas badań w 2008 roku. Jest to jedyny gatunek nietoperza stwierdzony na Mierzei zimą – hibernującego osobnika znaleziono w piwnicy pod szopą w leśniczówce Kąty Rybackie. Wcześniejsze badania (1984,1986) wykazały obecność łącznie 40 osobników.
Dostępność dziennych kryjówek dla niektórych gatunków na terenie Parku może istotnie zmaleć na skutek postępujących zmian w zabudowie miejscowości położonych na Mierzei (remonty i adaptacje poddaszy na potrzeby ruchu turystycznego). Warto zatem pomyśleć o mniejszych mieszkańcach naszego regionu – może uda się wygospodarować „kawałek strychu”, zostawić uchylone okienko w piwnicy. Nietoperze odwdzięczą nam się polując na dokuczliwe dla nas owady.
Zainteresowanych zachęcamy do przeczytania artykułu: Nietoperze (Chiroptera) Parku Krajobrazowego „Mierzeja Wiślana”, Ciechanowski M. i in., który ukazał się w naukowym czasopiśmie Nietoperze IX, 2, 2008.
